MówiÄ…c o psychologicznych czynnikach przedsiÄ™biorczoÅ›ci spróbujmy sobie najpierw wyjaÅ›nić, czym jest sama przedsiÄ™biorczość. Wedle teorii zawartej w Encyklopedii Powszechnej przedsiÄ™biorczość to “zespół cech i zachowaÅ„ wÅ‚aÅ›ciwy przede wszystkim przedsiÄ™biorcom; w teorii ekonomii przedsiÄ™biorczość jest ujmowana bÄ…dź jako swoista forma pracy, bÄ…dź jako czwarty (obok ziemi, kapitaÅ‚u i pracy) czynnik produkcji; główne cechy przedsiÄ™biorczoÅ›ci: umiejÄ™tność dostrzegania potrzeb i doskonalenia pomysłów oraz gotowość do podejmowania ryzyka. “Teoria ta jest bardzo ogólna i w sumie nie wiele nam mówi o samym znaczeniu zagadnienia. PosÅ‚ugiwać siÄ™ przy tym bÄ™dziemy miedzy innymi wynikami badaÅ„ Pierre i Pierrette Verges i Tadeusza Tyszke. Uczeni Ci przeprowadzili badanie na dwóch grupach zawierajÄ…cych po 200 studentów polskich i francuskich. Badania przeprowadzane byÅ‚y za pomocÄ… ankiet, które obejmowaÅ‚y kilka zadaÅ„. Te, które nas interesujÄ… polegaÅ‚y na przedstawieniu respondentom listy ze sÅ‚owami z zakresu ekonomii. Zadanie polegaÅ‚o na poÅ‚Ä…czeniu 11 słów, które uważali za zwiÄ…zane ze sobÄ…. W pierwszym zadaniu sÅ‚owa dotyczyÅ‚y głównych pojęć ekonomicznych (np.: przedsiÄ™biorstwo, paÅ„stwo, zysk, inwestycja, produkcja itp.). W wynikach można dostrzec, że obie grupy pogrupowaÅ‚y sÅ‚owa wokół “przedsiÄ™biorstwa” i “paÅ„stwa”, co jest zgodne rolÄ… tych instytucji a także z wiedzÄ… ekonomicznÄ… zawartÄ… w podrÄ™cznikach. StÄ…d wniosek, że przynajmniej studenci, jeÅ›li nie wiÄ™kszość spoÅ‚eczeÅ„stwa, prawidÅ‚owo spostrzegajÄ… podstawowe zwiÄ…zki we współczesnej gospodarce. Natomiast w drugim zadaniu należaÅ‚o poklasyfikować podane 32 wyrazy w powiÄ…zane grupy. Wyrazy te dotyczyÅ‚y pojęć ekonomicznych, lecz bardziej szczegółowych a także pokrewnych i zwiÄ…zanych z osobistym stanem czÅ‚owieka. Wyniki badania różniÅ‚y siÄ™ miÄ™dzy studentami. WÅ›ród studentów francuskich można wyróżnić trzy grupy pojęć:

1. “prężne przedsiÄ™biorstwo”
2. “negatywne czynniki w gospodarce”
3. “gospodarka domowa”

Grupa polska dokonujÄ…c podziaÅ‚u wyodrÄ™bniÅ‚a tylko 2 grupy (pierwsze 2 punkty grupy francuskiej), trzecia grupa byÅ‚a ledwo zarysowana. Brak skojarzeÅ„ dotyczÄ…cych “gospodarki domowej” jest bardzo widocznÄ… różnicÄ… wykazanÄ… w badaniu. Najprawdopodobniej jest to wynikiem zmian zachodzÄ…cych w polskiej ekonomii w ciÄ…gu ostatnich kilkunastu lat, oraz przejÅ›ciem z centralnie planowanej gospodarki komunistycznej, dla której pojÄ™cie “gospodarki domowej” byÅ‚o pojÄ™ciem marginesowym. Ponieważ rola konsumenta jest nadal podrzÄ™dna i dokonujÄ…ce siÄ™ przeobrażenia skupiajÄ… siÄ™ na gospodarce narodowej, dlatego rozumienie zjawisk ekonomicznych w umyÅ›le przeciÄ™tnego Polaka jest skierowane wÅ‚aÅ›nie na gospodarkÄ™ narodowÄ… niż gospodarstwo domowe. Z przeprowadzonych badaÅ„ i pÅ‚ynÄ…cych z nich wniosków można zauważyć, że na naszÄ… przedsiÄ™biorczość, poza wewnÄ™trznymi predyspozycjami, majÄ… wpÅ‚yw czynniki zewnÄ™trzne, takie jak np.: historyczny ustrój paÅ„stwa czy sytuacja gospodarcza. Wyżej wymienione przykÅ‚ady można okreÅ›lić jako bezpoÅ›rednie doÅ›wiadczenie, które formuÅ‚uje wiele pojęć i opinii ludzi o życiu ekonomicznym. MogÄ… one być trafne lub nietrafne w zależnoÅ›ci od dwóch rzeczy:

1. Jakości samego doświadczenia;
2. Czy w danej sytuacji kształtującej doświadczenie wymagany był większy czy mniejszy spryt umysłowy.

Dla przykÅ‚adu można powiedzieć, że do trafnie ksztaÅ‚towanych opinii, jak siÄ™ wydaje, można zaliczyć przekonanie, że podatki pÅ‚acone przez spoÅ‚eczeÅ„stwo sÅ‚użą raczej jego administracji niż samemu spoÅ‚eczeÅ„stwu. WedÅ‚ug badaÅ„ Harrisa, z 1976r – 72% badanych amerykanów uważaÅ‚o, że podatki sÄ… stosunkowo za wysokie w porównaniu z poziomem usÅ‚ug Å›wiadczonych przez paÅ„stwo z tego tytuÅ‚u, np.: w sferze zdrowia, opieki spoÅ‚ecznej itp. Z takÄ… opiniÄ… spotykamy siÄ™ coraz częściej i to w różnych krajach. Do ukazania nietrafnego doÅ›wiadczenia posÅ‚użmy siÄ™ przykÅ‚adem Einhorna i Hogartha, którzy ukazujÄ… jak zwykÅ‚e korzystanie z doÅ›wiadczenia może utrwalać nawet najbardziej bÅ‚Ä™dne mniemania. PrzykÅ‚ad polega na wyobrażeniu sobie kelnera, który uważa, że potrafi ocenić, który z klientów zostawi wysoki a który niski napiwek. W zależnoÅ›ci od tej oceny bÄ™dzie oczywiÅ›cie staranniej obsÅ‚ugiwaÅ‚ klienta wyglÄ…dajÄ…cego na hojnego a nieco mniej starannie tego, który wyglÄ…da na skÄ…pego. Należy zauważyć, że na wysokość napiwku poza diagnozÄ… kelnera ma wpÅ‚yw także jakość obsÅ‚ugi klienta. Ci klienci, którzy sÄ… staranniej obsÅ‚ugiwani bÄ™dÄ… mieli wiÄ™kszÄ… skÅ‚onność do zostawienia napiwku od tych obsÅ‚ugiwanych mniej starannie. Tak, wiÄ™c liczba możliwych przypadków wynosi cztery.

Diagnoza

K. dobry
K. słaby
Postępowanie kelnera
Staranne
Niestaranne

Kelner przy swojej diagnozie ogranicza się tylko do punków 1 i 4. Aby rzetelnie sprawdzić swoje diagnozy powinien zaryzykować i potraktować część klientów dobrych niestarannie (3) i część klientów słabych starannie (2). W przypadku wyższych napiwków w przypadku 1 i 2 niż 3 i 4 oznaczałoby to, że wysokość napiwku uzależniona jest tylko od obsługi klienta a nie od diagnozy kelnera. Gdyby jednak napiwki w punkcie 1 i 3 były wyższe od innych oznaczałoby to, że kelner ma rację w swojej diagnozie a jakość obsługi nie ma znaczenia przy ustaleniu wysokości napiwku. Jeśli w punkcie 1 napiwki są wyższe a w punkcie 4 niższe od pozostałych, oznaczałoby to, że zarówno dobre zdiagnozowanie jak i staranność obsługi mają wpływ na wysokość napiwku.

Tego rodzaju doświadczenie jest trudne do wykorzystania, gdyż zmusza nas do podjęcia ryzyka. Racjonalnie myślącemu kelnerowi ciężko jest starannie obsługiwać klienta wyglądającego na biednego czy skąpego a wręcz głupim można nazwać takiego, który obsługuje mało starannie klienta wyglądającego na zamożnego i hojnego. Stąd wynika wniosek, że jeżeli nie zaryzykujemy weryfikacji własnych przekonań możemy trwać w błędach i bezzasadnych mniemaniach.

Doświadczenie bezpośrednie, o którym mówiliśmy wyżej, jest nam pomocne jednakże nie jest jedynym źródłem wiedzy o życiu ekonomicznym. Obok doświadczenia ważna jest także komunikacja masowa. Większość informacji z zakresu ekonomii w dzisiejszych czasach jest osiągalna za pomocą środków masowego przekazu. Właśnie one przekazują nam pojęcia kształtujące nasza opinię w danej dziedzinie. Wpływ tych pojęć dokonywany jest za pośrednictwem tzw. zasady dostępności psychicznej. Wedle tej zasady ludzie utrwalają sobie pojęcia najczęściej używane w ich otoczeniu, które w następstwie stają się najłatwiej dostępne w pamięci. Tak, więc w sytuacji, w której jesteśmy zmuszeni wydać opinię na dany temat sięgamy do pamięci skąd oczywiści wybieramy te słowa, które są najłatwiej dostępne, czyli te używane w środkach masowego przekazu. Wiadomo, że media są w stanie kształtować opinie społeczną w sposób niemal nieograniczony. Dobrym przykładem na to może być wynik badań przeprowadzonych w latach 80, które dotyczyły spostrzegania naturalnego i technologicznego zagrożenia. Wyniki były zaskakujące gdyż na pierwszym miejscu znalazły się Stany Zjednoczone, na drugim Polska dalej Japonia, Norwegia, Węgry a na końcu Związek Radziecki. Ogólnie wynika z tego, że zagrożenie największe na świecie jest w Stanach Zjednoczonych a najniższe w Rosji. Wyjaśnić tę sytuacje można w dwojaki sposób. Pierwszym z nich jest teoria heurystyki, czyli dostępności psychicznej. Mówi ona o tym, że ludzie oceniając wielkość zagrożeń przypominają sobie katastroficzne wydarzenia i na tej podstawie formułują swoje oceny. Drugim sposobem są massmedia. Jak wiadomo w krajach komunistycznych prasa i media częściej, niż kraje zachodnie, informowały o jakichś katastrofach mających miejsce za granicą, niż o tego typu wydarzeniach we własnym kraju. Z tego powodu mieszkańcy Węgier przypominali sobie mniej tragicznych zdarzeń niż Amerykanie a co za tym idzie ocena zagrożenia była wyższa u ludzi z zachodu niż tych mieszkających w krajach komunistycznych. Jednakże szczególnym przypadkiem była Polska, która w tamtych czasach także należała do krajów komunistycznych a ocena zagrożenia respondentów z Polski była bardzo wysoka w porównaniu z innymi krajami bloku. Wynika to zapewne z czynnie działających i nieocenzurowanych wydawnictw podziemnych. Tak, więc widać jak dzięki zasadzie dostępności można łatwo manipulować przekonaniami ludzi, którzy są nieświadomi tego faktu. W wyżej wymienionych przykładach starliśmy się ukazać różnice w rozumieniu i interpretacji wszelkiego rodzaju pojęć z zakresu ekonomii między zwykłymi osobami a ludźmi wykształconymi.

DostÄ™pne informacje ludzie wykorzystujÄ… poprzez okreÅ›lone przewidywania dotyczÄ…ce przyszÅ‚ych stanów rozmaitych zjawisk ekonomicznych, takich jak koniunktura gospodarcza, poziom inflacji itp. Zwykle okreÅ›lane jako oczekiwanie – wywierajÄ…ce poważny wpÅ‚yw na ludzkie zachowania. Na przykÅ‚ad oczekiwania dotyczÄ…ce inflacji bÄ™dÄ… niewÄ…tpliwie wpÅ‚ywaÅ‚y na decyzje zakupów, oszczÄ™dzania, pożyczania czy negocjowania zarobków miÄ™dzy pracodawcami a zatrudnionymi. Możemy wyróżnić trzy typy oczekiwania:

1.Oczekiwania warunkowe – odnoszÄ…ce siÄ™ do zadaÅ„ lub sytuacji, nad którymi jednostka niema kontroli, np. moje oczekiwania, że w najbliższym roku wzroÅ›nie, jest oczekiwaniem warunkowym;

2. Oczekiwania intencjonalne - odnoszące się do zdarzeń, nad którymi jednostka ma kontrolę, np. moje oczekiwania, że w następnym miesiącu udam się za granicę, jest oczekiwaniem intencjonalnym;

3. Oczekiwania normalne – odnoszÄ…ce siÄ™ do takich zachowaÅ„, o których sÄ…dzimy, że inni chcieliby, abyÅ›my siÄ™ wdany sposób zachowywali, np. moje oczekiwania, że moi rodzice chcieliby, abym byÅ‚ czÅ‚owiekiem religijnym, jest oczekiwaniem normalnym.

Pomiar oczekiwań jest zwykle oparty na skalach ocen, polegający na tym, że respondent jest proszony o wskazanie odpowiedniego stopnia nasilenia swojego oczekiwania, mając do wyboru: pięć, siedem albo jakąś inną liczbę stopni nasilenia. Przedstawiamy to na przykładzie oceny szans. Bardzo często chcemy ustalić oceny prawdopodobieństwa.
Od dawna było jasne, że oczekiwania odgrywają istotną rolę w decyzjach inwestycyjnych zarówno firm, jak i jednostek. Przedsiębiorca inwestujący w nowe przedsięwzięcie ocenia nie tylko możliwe koszty i zyski związane z nowym przedsięwzięciem, lecz także szanse na osiągnięcie powodzenia,
tj. uzyskanie określonego zysku.

Podstawowy model podejmowania tego rodzaju decyzji tzw. model maksymalizacji oczekiwanej użytecznoÅ›ci. KtoÅ› oferuje nam zakÅ‚ad polegajÄ…cy na rzuceniu monetÄ…. Gdy wypadnie orzeÅ‚ otrzymamy 500 PLN, ale gdy wypadnie reszka – musimy zapÅ‚acić 200 PLN. ZakÅ‚ad ten zawiera dwie części: możliwÄ… wygranÄ… (500 PLN.), która nie jest pewna i realizuje siÄ™ tylko wtedy, gdy przy rzucie monetÄ… wypadnie orzeÅ‚, oraz możliwÄ… stratÄ™ (200 PLN), która nie jest pewna i realizuje siÄ™ tylko wtedy, gdy przy rzuci monetÄ… wypadnie reszka. Niepewność wygranej i straty decyduje o tym, że to proste dziaÅ‚anie jest ryzykowne. Gdy natomiast rzucono by równoczeÅ›nie dwoma monetami i do wygrania 500 PLN, wystarczyÅ‚by jeden orzeÅ‚, a tylko w wypadku dwu reszek ponosiÅ‚oby siÄ™ stratÄ™ 200 PLN., to ten zakÅ‚ad byÅ‚by mniej ryzykowny niż poprzedni.  W pierwszym zakÅ‚adzie prawdopodobieÅ„stwo poniesienia straty 200 PLN wynosiÅ‚oby ( o ile wierzyć, że jednakowo czÄ™sto upadnÄ… na każdÄ… ze stron) ?, zaÅ› w drugim zakÅ‚adzie wynosiÅ‚yby ono tylko ? ( znowu zakÅ‚adajÄ…, że wszystkie cztery losowe ustawienia monet sÄ… jednakowo prawdo podobne). W teorii decyzji ryzykownych rozważane jest pojÄ™cie wartoÅ›ci oczekiwanej zakÅ‚adu. Jest to suma wszystkich możliwych do uzyskania wypÅ‚at (strat i zysków) mnożonych przez prawdopodobieÅ„stwo ich uzyskania.

Na pewno znajdÄ… siÄ™ osoby, które nie przyjęłyby ani pierwszego, ani drugiego z przedstawionych wyżej zakÅ‚adów, mimo caÅ‚ej Å›wiadomoÅ›ci, że jest on korzystny z punktu widzenia ich oczekiwanej wartoÅ›ci. Przypuszczam, że nawet osoba bardzo stroniÄ…ca od ryzyka (hazardu) przyjęłaby zakÅ‚ad, w którym przegrywa 200 PLN tylko wtedy, gdy przy rzucie dwudziestoma monetami dokÅ‚adnie wszystkie upadnÄ… po stronie reszki, podczas gdy wypadniÄ™cie chociażby jednego orÅ‚a przynosi jej 500 PLN. W teorii decyzji przyjmuje siÄ™ w zwiÄ…zku z tym, że przy wyborze ryzykownego dziaÅ‚ania ludzie kierujÄ… siÄ™ pewnÄ… oczekiwanÄ… wielkoÅ›ciÄ…, ale nie jest to wartość oczekiwana, tylko tzw. oczekiwana użyteczność, która okreÅ›lana jest formalnie tak samo jak wartość oczekiwana. Jest to suma obiektywnie ocenianych możliwych warunków dziaÅ‚aÅ„ (zysków i strat) mnożonych przez prawdopodobieÅ„stwa ich uzyskania. OczywiÅ›cie dla różnych osób oceny zysków i strat mogÄ… wyglÄ…dać różnie. Dla jednego 500 PLN w porównaniu z możliwÄ… stratÄ… 200 PLN może być czymÅ› znikomym, dla innego – czymÅ› znaczÄ…cym. Różny może być stosunek osoby do ryzyka; ktoÅ› może lubić ryzykować, a ktoÅ› inny przeciwnie – woli go unikać. Tak, wiÄ™c model maksymalizacji oczekiwanej użytecznoÅ›ci nie wyznacza jednego poziomu ryzyka jako wÅ‚aÅ›ciwego, obowiÄ…zujÄ…cego dla wszystkich i we wszystkich sytuacjach. StÄ…d nie da siÄ™ okreÅ›lić racjonalnego czy dopuszczalnego poziomu ryzyka w dziaÅ‚alnoÅ›ci gospodarczej. Jest to z gruntu kategoria subiektywna, co oznacza, że jest sprawÄ… indywidualnego gustu, czy chcemy podejmować wiÄ™ksze czy mniejsze ryzyko. Uczy nas tego doÅ›wiadczenie, niektórzy ludzie podejmujÄ… ryzykowne decyzje. Ale wszyscy 0kierujÄ… siÄ™ oczekiwaniami uksztaÅ‚towanymi przez wczeÅ›niej doÅ›wiadczeniami.

W kwestionariuszach do pomiaru oczekiwaÅ„ produkcyjnych mierzy siÄ™ zazwyczaj takie kwestie, jak: aktualnÄ… dziaÅ‚alność firmy, oczekiwania odnoÅ›nie sytuacji rynkowej, oczekiwania odnoÅ›nie ogólnej sytuacji ekonomicznej w otoczeniu przedsiÄ™biorstwa, zamierzenia Å›redni – terminowe.

EkonomiÅ›ci w swoim Å›rodowisku rozpowszechnili 91 teorie racjonalnych oczekiwaÅ„, która zakÅ‚ada, że jednostka nie może popeÅ‚niać systematycznych bÅ‚Ä™dów w swoich przewidywaniach. Natomiast inaczej przyjmuje siÄ™, że poziom informacji posiadanej przez jednostkÄ™ albo informacji, którÄ… jednostka jest w stanie posiąść, jest znaczny i chroni on jednostkÄ™ przed popeÅ‚nianiem systematycznych bÅ‚Ä™dów. Nie oznacza to naturalnie wyjÄ…tkowej trwaÅ‚oÅ›ci oczekiwań  indywidualnych, a raczej, że przewidywania “przeciÄ™tnie” sÄ… trafne, ponieważ jednostka dokonuje ” poprawiania” swoich oczekiwaÅ„ i usprawniajÄ… sposób jej tworzenia. Racjonalne oczekiwania powinny pozwalać na pozytywne przewidywania przyszÅ‚ych zdarzeÅ„. W wielu badaniach sprawdzono, jak trafne sÄ… przewidywania ludzi odnoÅ›nie rozmaitych kwestii, głównie w odniesieniu do sektora produkcji, np. przewidywania wielkoÅ›ci sprzedaży, poziomu produkcji, wydatków na inwestycje, wysokość oprocentowania oszczÄ™dnoÅ›ci. UdowodniÅ‚ to Abeele w swoich badaniach w 1988r. odnoÅ›nie trafnoÅ›ci przewidywaÅ„ ludzi biznesu. Dzieje siÄ™ tak, dlatego, gdyż istnieje ogólna tendencja umysÅ‚u ludzkiego do formuÅ‚owania ocen konserwatywnych.

NależaÅ‚oby siÄ™ zastanowić czy preferencje jednostek spoÅ‚eczno – ekonomicznych dadzÄ… siÄ™ opisać w wymiarach ideologicznych. PozwoliÅ‚yby one na identyfikowanie deklarowanych preferencji jako, np. skrajnie  prorynkowych, umiarkowanie prorynkowych, antyrynkowych. Za poÅ›rednictwem innych okreÅ›leÅ„ można uznać, że interesujÄ…ce jest, czy preferencje jednostek w tej sferze sÄ… konsekwentnie ” socjalistyczne”, “kapitalistyczne”, itp., a raczej czy jednostka może być ” socjalistÄ…” w jednej kwestii, a powiedzmy “wolnorynkowa” w innych pozostaÅ‚ych kwestiach. Ten problem byÅ‚ badany przez wielu naukowców – zwÅ‚aszcza w Stanach Zjednoczonych. W 1964r. Converse posÅ‚ugujÄ…c siÄ™ badaniami opinii publicznej, chciaÅ‚ opisać strukturÄ™ ideologicznych przekonaÅ„ Amerykanów.