Żaden człowiek nie jest układem całkowicie autonomicznym, niezależnym od wpływów zewnętrznych oraz od własnej biografii. Procesy intelektualne, emocje czy ludzkie czyny są regulowane, czyli sterowane przez różnorodne czynniki. Czynności człowieka są sterowane przez informacje. To struktura informacji decyduje o tym, do czego ludzie dążą i czego unikają. Informacje pochodzą z dwóch źródeł. Pierwszym z nich jest indywidualne doświadczenie, czyli system wiedzy, którą osoba zdobyła w przeszłości lub wytworzyła samodzielnie, dzięki twórczemu myśleniu. Drugim źródłem informacji jest środowisko zewnętrzne, a więc rodzina, szkoła, zakład pracy, instytucje kulturalne czy środki masowego przekazu. System informacji wewnętrznych, utrwalonych w pamięci, nazywa się często strukturami poznawczymi. Pojęcie to ma istotne znaczenie w poznawczej koncepcji człowieka, jest ono równie ważne jak pojęcie wzmocnienia w behawioryzmie i pojęcie nieświadomych popędów w psychoanalizie. Struktury poznawcze są centralnym składnikiem osobowości jednostki. Jest to system informacji o świecie zewnętrznym i o własnej osobie, które są zakodowane w pamięci człowieka i które regulują jego zachowanie.

System struktur poznawczych, które stanowią względnie trwałe cechy człowieka jest głównym składnikiem osobowości. W koncepcji poznawczej osobowość to przede wszystkim pewna organizacja informacji zakodowanych
w pamiÄ™ci czÅ‚owieka, to caÅ‚oksztaÅ‚t doÅ›wiadczenia jednostki.  Struktury poznawcze sÄ… źródÅ‚em informacji o otoczeniu, o wÅ‚asnym “ja” oraz o programach dziaÅ‚ania, które umożliwiajÄ… osiÄ…gniÄ™cie celów. DziÄ™ki strukturom poznawczym, czyli informacjom zakodowanym w organizmie, jednostka ma poczucie wÅ‚asnej tożsamoÅ›ci oraz orientuje siÄ™ w Å›wiecie zewnÄ™trznym. Bez nich, bez doÅ›wiadczenia z przeszÅ‚oÅ›ci, czÅ‚owiek nie wiedziaÅ‚by, kim jest, nie rozumiaÅ‚by swego miejsca w Å›wiecie, nie umiaÅ‚by aktywnie dziaÅ‚ać w systemie instytucjonalnym. Treść informacji zakodowanych w strukturach poznawczych bywa różnorodna. Po pierwsze w strukturach poznawczych znajdujÄ… siÄ™ sÄ…dy o Å›rodowisku naturalnym,
a więc o rzeczach, organizmach i relacjach zachodzących między nimi. Po drugie, jednostka posiada pewną wiedzę o kulturze, która jest produktem wielu pokoleń. Po trzecie, do ważnych składników wiedzy jednostki należą dane o świecie społecznym., a więc o zachowaniu się osób i społeczeństwa, o stosunkach międzyludzkich. System struktur poznawczych, które są podstawą regulacji wewnętrznej, można scharakteryzować z punktu widzenia treści oraz z punktu widzenia ich cech formalnych.

Struktury poznawcze charakteryzują się pewną złożonością. Różne są kryteria złożoności. Jednym z nich jest liczba aspektów, które człowiek bierze pod uwagę przy ocenie zjawisk. Ważnym kryterium złożoności systemy struktur poznawczych jest zakres informacji, które one zawierają. Im więcej człowiek wie o otaczającym go świecie, im lepiej rozumie swoje możliwości i aspiracje, im bogatszą posiada wiedzę proceduralną o skutecznych programach osiągania wartości, tym bardziej złożony jest jego system struktur poznawczych, tym bardziej ma rozwiniętą osobowość.
Struktury poznawcze można scharakteryzować z punktu widzenia ich abstrakcyjności- konkretności. Człowiek, którego struktury poznawcze cechuje wysoki stopień konkretności, ujmuje świat jako ciąg spostrzeganych przedmiotów; nie umie tworzyć pojęć o najwyższym stopniu ogólności. Człowiek, którego struktury są w wysokim stopniu abstrakcyjne, zdolny jest stworzyć sobie system o wzrastającym stopniu ogólności, czyli system hierarchiczny. Struktury bardziej abstrakcyjne zwiększają orientację jednostki, umożliwiają rozwiązywania teoretycznych problemów, z jakimi spotyka się naukowiec czy polityk, i uniezależniają człowieka od zewnętrznej kontroli.

System struktur poznawczych można scharakteryzować również z punktu widzenia jego otwartości. Struktury są zamknięte, gdy człowiek nie zmienia swoich przekonań i poglądów pod wpływem nowych informacji, gdy kanał między środowiskiem a osobowością zostaje zablokowany. Struktury poznawcze można nazwać otwartymi, gdy ulegają one zmianom pod wpływem nowych informacji, gdy człowiek modyfikuje przekonania i wyobrażenie o świecie oraz o sobie w miarę poznawania rzeczywistości.Rzadko zdarza się, by cały system struktur poznawczych był całkowicie otwarty lub zamknięty. Częściej mamy do czynienia z sytuacją, gdy niektóre z nich są otwarte, a inne zamknięte.
Wreszcie, system struktur poznawczych można ocenić z punktu widzenia jego aktywnoÅ›ci – biernoÅ›ci. Bierne struktury poznawcze odgrywajÄ… minimalnÄ… rolÄ™ w sterowaniu zachowaniem.

Myślenie Twórcze Typu P i Typu H

Zwolennicy koncepcji poznawczej szczególną wagę przypisują przekonaniu,
że człowiek jest podmiotem twórczym i innowacyjnym, że umie wychodzić poza dostarczoną informację i wiedzę. Dzięki temu przekracza granice swoich osiągnięć i w pewnych przypadkach rozwija kulturę. O ludzkiej twórczości decydują przede wszystkim indywidualne umiejętności i motywy, a także środowisko społeczne i fizyczne wyznaczające zakres swobody działania. Możemy wyróżnić dwa rodzaje twórczości i innowacji: twórczość psychologiczną (typu P) i twórczość historyczną (typu H). Z twórczością psychologiczną P mamy do czynienia wówczas, gdy w umyśle osoby powstają pomysły, idee i hipotezy, które są nowe z punktu widzenia jej indywidualnego życia np. ulepszenia techniczne we własnym mieszkaniu czy opracowanie metody kształcenia. Te osiągnięcia znane są już ludzkości od dawna, są jednak oryginalne dla danego człowieka i wzbogacają jego indywidualne doświadczenie. Myślenie w sensie historycznym H prowadzi do odkryć i wynalazków technicznych, naukowych czy organizacyjnych, które dotychczas nie były znane ludzkości. Do takich osiągnięć można zaliczyć teorię grawitacji Newtona, opracowanie metody transplantacji serca czy koncepcję budowy autostrad.
W pewnych przypadkach współcześni nie są w stanie ocenić, że dany człowiek dokonał odkryć czy wynalazków w sensie historycznym.

Ludzie bardziej interesują się przyczynami twórczości niż samą twórczością typu P i H. Odpowiedzi na to pytanie można sprowadzić do dwóch konkurencyjnych modeli:

1. Model konfliktowy – zgodnie z nim źródÅ‚em twórczoÅ›ci sÄ… konflikty motywów, frustracje i wewnÄ™trzne sprzecznoÅ›ci. Odkrywanie i konstruowanie nowych form jest zastÄ™pczÄ… metodÄ… rozwiÄ…zywania takich konfliktów. W wypadku niezaspokojenia podstawowych potrzeb czy pragnieÅ„ czÅ‚owiek kompensuje deficyt wartoÅ›ci, rozwiÄ…zujÄ…c problemy naukowe czy artystyczne. Praca twórcza, nawet amatorska, zapobiega kryzysom egzystencjonalnym i przywraca stan psychicznej równowagi. Model ten stworzony zostaÅ‚ przez Freuda, który uważaÅ‚, że ograniczenia spoÅ‚eczne i represyjna kultura utrudniajÄ… zaspokojenie podstawowych popÄ™dów i impulsów. Z modelu konfliktowego wynikajÄ… pewne konsekwencje. Twórczość nie jest przecież naturalnÄ… dziaÅ‚alnoÅ›ciÄ… osoby, a raczej formÄ… obrony przed skutkami konfliktu i frustracji. Gdyby jednostka zawsze umiaÅ‚a zaspokoić swoje potrzeby, gdyby nie byÅ‚o ograniczeÅ„ zewnÄ™trznych i Å›rodków represyjnych, twórczość caÅ‚kowicie by zanikÅ‚a.

2. Model speÅ‚nienia – zgodnie z nim twórczość stanowi metodÄ™ aktualizacji naturalnych potencji jednostki. Jest rodzajem samospeÅ‚nienia. Model ten lansowany jest przede wszystkim przez psychologów humanistycznych, takich jak Maslow czy Rogers. SÄ…dzÄ… oni, że podstawowÄ… potrzebÄ… czÅ‚owieka jest dążenie do samorealizacji. Twórczość i ekspresja sÄ… najlepszymi metodami zaspokojenia tej potrzeby. Jedynie ograniczenia zewnÄ™trzne lub trudne warunki mogÄ… udaremnić akt samospeÅ‚nienia. Zdolność do dziaÅ‚alnoÅ›ci twórczej i innowacyjnej jest naturalnÄ… cechÄ… czÅ‚owieka. Nie tyle konflikt i frustracja, co harmonia wewnÄ™trzna, zaspokojenie elementarnych potrzeb i duży zakres swobody sprzyjajÄ… twórczoÅ›ci i ekspresji. Wrodzone kompetencje twórcze i innowacyjne stanowiÄ… osiowÄ… wÅ‚aÅ›ciwość ludzkiego umysÅ‚u, sÄ… one stymulowane lub hamowane przez wpÅ‚yw Å›rodowiska spoÅ‚ecznego oraz kulturÄ™. SzczególnÄ… rolÄ™ w ich rozwoju odgrywa system edukacyjny oraz rodzina. Znaczenie rezultatów myÅ›lenia twórczego i innowacyjnego typu P i typu H jest odmienne dla jednostek i spoÅ‚eczeÅ„stwa.

Myślenie typu P, a szczególnie jego wyniki, wzbogacają indywidualne doświadczenie, pozwalają lepiej zrozumieć świat i czasem umożliwiają racjonalniej działać w cywilizacji niepewności. Ponadto w wielu przypadkach utrwalają poczucie własnej wartości oraz nadają sens życiu. Znacznie ważniejsza jest twórczość historyczna typu H. Jej wytwory techniczne, artystyczne, naukowe, teologiczne czy organizacyjne, stanowią w większości przypadków wkład do kultury narodowej czy ogólnoludzkiej. Kultura nie stanowi przeszkody, którą osoba musi pokonać, aby urzeczywistnić swoje osobiste i zawodowe cele. Człowiek tworzy kulturę, a jednocześnie kultura kształtuje człowieka. Zależności między osobą i kulturą są dwukierunkowe. Proces myślenia twórczego i innowacyjnego, zarówno typu P jak i typu H, jest
w dużym stopniu tajemniczy. Jest spontaniczny, nieprzewidywalny i rodzący niespodzianki. Trudno go w pełni zaplanować i zaprogramować jak zadania techniczne.

Koncepcja poznawcza wzbogaca współczesnÄ… wiedzÄ™ o funkcjonowaniu czÅ‚owieka w Å›rodowisku spoÅ‚ecznym. DziÄ™ki eksperymentom psychologów poznawczych można lepiej zrozumieć mechanizm oceny, preferencji i realizacji dziaÅ‚aÅ„ podejmowanych przez jednostkÄ™ w nowoczesnych ukÅ‚adach instytucjonalnych. DziaÅ‚anie czÅ‚owieka jest funkcjÄ… prawdopodobieÅ„stwa i wartoÅ›ci. CzÅ‚owiek jest sterowany przez dwie klasy informacji: przez dane pÅ‚ynÄ…ce ze Å›wiata oraz przez dane zakodowane w systemie struktur poznawczych; jego zachowanie zależy zarówno od Å›rodowiska, jak i od osobowoÅ›ci. CzÅ‚owiek również samodzielnie steruje potokiem informacji; w procesie twórczego myÅ›lenia wytwarza nowe pomysÅ‚y, metody i hipotezy. Å»adna psychologiczna koncepcja czÅ‚owieka nie zgromadziÅ‚a tylu danych empirycznych, które wskazujÄ…, że jest on istotÄ… aktywnÄ…, posiadajÄ…cÄ… postawÄ™ badawczÄ… w stosunku do otoczenia i wÅ‚asnego “ja”.