Koncepcja Poznawcza
Współczesna wiedza o człowieku, o jego motywacji i możliwościach intelektualnych, o rozwoju emocjonalnym i zaburzeniach osobowości, o nerwicach i psychozach jest bardzo mała. Poznanie osobowości człowieka, jego systemu wartości i możliwości rozwojowych jest niezbędnym warunkiem tworzenia humanistycznej wizji świata. Potwierdzeniem tego stwierdzenia są dwie funkcje, jakie pełni wiedza o człowieku:
- 1. Jest ona niezbędna przy konstruowaniu środowiska fizycznego i społecznego, które otaczają człowieka.
- 2. Wiedza ta ma podstawowe znaczenie w procesie sterowania ludzkim zachowaniem.
Chcąc zwiększyć motywację pracowników, ich sumienność i zaangażowanie, najlepiej wykorzystać w tym celu prawa uczenia się, a szczególnie dane o roli nagród i kar w działalności człowieka. Ignorowanie tych praw może prowadzić do wielkich rozczarowań.
Wiedza o funkcjonowaniu człowieka jest podstawą wszelkich oddziaływań wychowawczych czy socjotechnicznych. Dzięki niej można skuteczniej zmieniać zachowanie ludzi i przystosowywać je do okresu rewolucji naukowo-technicznej.
Wśród nauk o człowieku ważne miejsce zajmuje psychologia, która bada prawa zachowania oraz czynniki środowiskowe i osobowościowe, które nim sterują. Dzięki badaniom psychologowie zgromadzili wiedzę o prawach spostrzegania, zapamiętywania i myślenia, sformułowali wiele twierdzeń o motywacji, emocjach i rozwoju człowieka. W wyniku wieloletnich badań psychologowie sformułowali koncepcje człowieka, które są swego rodzaju portretami psychologicznymi:
Koncepcja behawiorystyczna, czyli człowiek zewnątrzvsterowany. Zgodnie z nią człowiek jest układem reaktywnym, jego zachowanie jest całkowicie sterowane przez środowisko zewnętrzne.
Koncepcja psychodynamiczna, czyli człowiek niedoskonały. Według niej zachowanie ludzi zależy od wewnętrznych sił dynamicznych, zwanych czasem popędami, potrzebami lub dążeniami.
Koncepcja poznawcza, czyli człowiek jako układ samodzielny i twórczy. Zgodnie z nią człowiek jest układem przetwarzającym informacje. Jego zachowanie zależy nie tylko od bieżących informacji płynących ze świata zewnętrznego, ale również od tzw. struktur poznawczych.
Psychologia humanistyczna, czyli dążenie do samorealizacji – nowy kierunek badań, który nie zarysował jeszcze spójnej koncepcji człowieka. Każda z tych koncepcji składa się z dwóch rodzajów twierdzeń. Pierwsze z nich mają charakter opisowy, wykazują jak funkcjonuje człowiek, jakie prawa rządzą przebiegiem procesów motywacyjnych czy poznawczych. Drugie, zwane projektującymi, są próbą odpowiedzi na pytanie, jak zmieniać człowieka. Jakie techniki wychowawcze, psychoterapeutyczne i propagandowe pozwalają skutecznie kształtować potrzeby, poglądy czy nowy system wartości ludzi.
Najlepszą metodą krytyki istniejących systemów naukowych, jest konstruowanie nowych systemów. Wybitni uczeni próbowali naszkicować portret psychologiczny, który bardziej by odpowiadał faktom empirycznym. Stworzono kilka trafnych portretów funkcjonowania człowieka, które można by nazwać koncepcjami poznawczymi.
Są one swego rodzaju trzecią psychologią. Koncepcja poznawcza nie jest jednolita. Składa się z wielu wersji, które nie zawsze są ze sobą zgodne. Zwolennicy tej koncepcji uważają, że człowiek nie jest całkowicie sterowany przez środowisko zewnętrzne, ani nie zależy od nieświadomych sił popędowych, ale jest samodzielnym podmiotem, który w dużej mierze decyduje o własnym losie, na ogół działa świadomie i celowo w coraz bardziej złożonym labiryncie współczesności.
Człowiek przyjmuje, przechowuje, interpretuje, tworzy i przekazuje za pomocą języka informacje i nadaje im wartość. Dzięki kompetencjom umysłu jednostka spostrzega rzeczywistość, zapamiętuje otrzymane informacje, myśli analitycznie i twórczo, prowadzi dyskurs z innymi ludźmi. Podejmuje działania celowe i sprawuje nad nimi poznawczą kontrolę. Najważniejszą właściwością jednostki jest umiejętność generowania informacji oraz wiedzy.
Portret poznawczy nie tylko określa, jak funkcjonuje człowiek, ale również wskazuje, jak zmieniać jego myślenie i działanie. Zwolennicy tej koncepcji uważają, że podstawową metodą modyfikacji ludzi jest celowe wychowanie i autokreacja czyli formułowanie siebie według własnego projektu. Główne miejsce w koncepcji poznawczej zajmują twierdzenia dotyczące umysłu ludzkiego i jego podstawowych czynności. Umysł ten, zwany układem poznawczym, ma względnie stałe właściwości, które można nazwać niezmiennikami antropicznymi i które niewiele zmieniły się w czasie począwszy od starożytności. Zaliczamy do nich inteligencję, zdolności specjalne, systemy pamięci trwałej i świeżej, możliwości myślenia abstrakcyjnego i twórczego, kompetencje językowe, szybkość przetwarzania informacji i inne.
Właściwości te są w zasadzie wrodzone, chociaż na ich rozwój wpływa środowisko społeczne i kulturowe. Mimo iż umysł, jako układ poznawczy, ma znaczne możliwości przechowywania i generowania nowych informacji, potencje te są jednak ograniczone. Jest to także układ zawodny. Psychologia o orientacji poznawczej nie rozwija się w próżni. Myślenie o człowieku, społeczeństwie i kulturze przejmują także inne nauki, takie jak neurofizjologia, psychiatria, kulturoznawstwo, lingwistyka czy pedagogika.
W latach siedemdziesiątych XX wieku powstała ogólna nauka o poznaniu, zwana nauka poznawczą. Zajmuje się ona badaniem systemów poznawczych, niezależnie od tego, czy należą do człowieka, robota czy komputera. Uczeni przyjmują założenia, że systemy te przetwarzają symbole fizyczne i starają się sformułować ogólne prawa ich funkcjonowania. Procedura dociekań jest następująca: najpierw bada się jakiś proces poznawczy, na przykład percepcję obrazów wzrokowych, następnie opracowuje się program komputerowy, zdolny do wykonywania tej czynności, w końcu porównuje się zachowanie człowieka z zachowaniem się komputera. Taka symulacja komputerowa pozwala wykryć ogólne prawa, które rządzą procesami poznawczymi. Krytycy nauki poznawczej zarzucają jej, że dehumanizuje człowieka.
Nauka jest częścią kultury, ale jej składnikiem, równie ważnym bywają ruchy umysłowe, zwane również kulturowymi. Można je scharakteryzować jako system bardzo ogólnych idei i wizji, które wychodzą poza granice nauki i wpływają decydująco na mentalność dużych zbiorowości i ich funkcjonowania w społeczeństwie. Najbardziej znanym obecnie ruchem umysłowym jest postmodernizm. Takim ruchem staje się także kognitywizm, który wykorzystuje zdobycze nauki o poznaniu i innych tego typu nauk. Ludzie zaczynają myśleć o jednostce, społeczeństwie, kulturze i polityce w kategoriach przetwarzania informacji, generowania wiedzy, komputeryzacji i komunikacji językowej w kategoriach klasy kognitariuszy, czyli pracowników zajmujących się wiedzą profesjonalnie.
